Jednorożec na uniwersytecie

"W teorii istnieje coś takiego jak pracownik naukowy, czyli ktoś kto zajmuje się wyłącznie badaniami, ale na polskim uniwersytecie to coś w rodzaju jednorożca - nikt go nie widział. Nowy pakiet ustaw o szkolnictwie wyższym ma to zmienić radykalnie. Jeśli cele reformy zostaną osiągnięte, to będzie się z czego cieszyć. Trzymajmy kciuki, że wystarczy woli, a przede wszystkim pieniędzy, na zmiany" - mówi prof. Piotr Trzonkowski, który w wywiadzie dla PAP odnosi swoje doświadczenia zagraniczne do pracy w kraju.

"W polskiej praktyce wciąż zbyt mało jest etatów badawczych. Znakomita większość to etaty naukowo-dydaktyczne z naciskiem na "dydaktyczne". W skrócie - wystarczy uczyć, żeby utrzymać się na stanowisku, a płaca zależy od ilości uczonych studentów. Ostatnie lata to powolna zmiana tego systemu" - ocenia dr hab. Piotr Trzonkowski, kierownik Zakładu Immunologii Klinicznej i Transplantologii i prof. nadzw. Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego.

Jego zdaniem, w Polsce musi się zmienić podejście do pracy naukowej na uniwersytecie, a do tego jak zwykle potrzebne są pieniądze. Uczelni musi się opłacać zatrudnić naukowca, który przede wszystkim pozyskuje granty ze źródeł zewnętrznych, a nie uczy studentów. A same granty muszą być porównywalne z tymi na Zachodzie. Współczesna nauka to duże nakłady - pieniądze w grancie wystarczające nie tylko na badania, ale także na utrzymanie laboratorium, pracowników i wdrożenie badań do praktyki.

"Nie ma porównania między przeciętnym zachodnim i polskim uniwersytetem. Polskie uniwersytety to często szkoły dla trochę starszych i mądrzejszych uczniów. To niestety uderza nie tylko w kadrę, ale również w studentów, ponieważ otrzymują oni wiedzę lekko, a czasem bardzo przeterminowaną" - uważa prof. Trzonkowski.

Podkreśla, że nie da się, albo jest bardzo trudno, prowadzić wysokiej klasy badań, mając na głowie przygotowanie czterech wykładów tygodniowo plus jeszcze kilku ćwiczeń. Sucha wiedza przekazywana bez codziennego prowadzenia eksperymentów jest niestety tylko suchą wiedzą. Dopiero jej praktyczne użycie w rozwiązywaniu problemów podczas doświadczeń ma sens.

"Nauka to właśnie znajdowanie rozwiązań, a nie definicje w książce. Znane uniwersytety, są rozpoznawalne, bo prowadzą wysokiej klasy badania, a nie dlatego, że dobrze uczą. Dobry poziom nauczania jest jedynie pochodną dobrego warsztatu naukowego - nigdy odwrotnie" - przekonuje rozmówca PAP.

Według niego, ostatnie lata w Polsce przyniosły wzrost nakładów na działalność naukową i to w sposób najbardziej wiarygodny: wzrosła pula, o którą trzeba rywalizować, czyli pieniądze na badania przyznawane w konkursach. Trzeba zrobić wszystko, żeby ten trend utrzymać.

Prof. Trzonkowski liczy na to, że instrumenty jakie wprowadza reforma nauki zniwelują najbardziej widoczną różnicę między naszym systemem, a Zachodem tj. zbyt małą reprezentację naukowców tuż po doktoracie tzw. postdoców, którzy kontynuują swoją pracę na kilkuletnim kontrakcie.

"Na zachodzie taki człowiek jest bezcenny, bo potrafi juz dużo, ma krytyczne podejście, zapał i pomysły, a przy okazji daje z siebie wszystko żeby przedłużono mu kontrakt albo dano referencje, z którymi bez trudu znajdzie dobrą pracę w innym miejscu. To ta grupa generuje najwięcej nowych trendów. A my pozwalamy im wyjeżdżać - zwykle na zawsze, bo nie mają gdzie wrócić" - obserwuje badacz.

Zaznacza, że wyjazdy są pożądanym i niezbędnym warunkiem pracy badawczej. Dobre pomysły przywozi się często właśnie z zagranicznego "labu". Wyjazdy wzbogacają, ponieważ dają inną, szerszą perspektywę, ale badaczom trzeba stworzyć ofertę powrotu.

Prof. Trzonkowski widzi "światełko w tunelu". Jak wylicza, pierwszymi "jaskółkami, które niestety nie uczyniły wiosny" były: zaniechany program ministerialny "Polski Postdoc", programy Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, działalność niektórych innych fundacji i mediów. Za najbardziej znaczący gest i "duży krok ku normalności w robieniu nauki" uważa wydzielenie dość dużych pieniędzy specjalnie dla grupy osób po doktoracie w obecnych programach Narodowego Centrum Nauki i Narodowego Centrum Badań i Rozwoju.

W jego opinii, ważnym udogodnieniem będzie też uproszczenie procedury habilitacyjnej przynajmniej w naukach ścisłych i przyrodniczych. Badacz żałuje, że nie udało się jej zlikwidować, ponieważ dla wielu dobrych młodych naukowców była to nieprzekraczalna i zupełnie niepotrzebna granica (ang. glass ceiling). Doktora (habilitowanego) Trzonkowskiego zawsze bawi zdziwienie Amerykanów, kiedy tłumaczy się im co to takiego - nie potrafią zrozumieć.

"Jak jest za granicą? Wbrew pozorom, nie dzieli nas przepaść. Polacy nie są ani głupsi ani mniej zdolni od zachodnich naukowców. W Gdańsku pracuję na sprzęcie porównywalnym, a czasami lepszym, do tego z Oxfordu" - ocenia uczony.

Ale - jak powtarza - aby wypracować efekty trzeba mieć możliwość skupienia się na badaniach. Tymczasem z polskimi kolegami zaangażowanymi we wspólny projekt dr hab. Trzonkowski rozmawia tylko wtedy, kiedy uda się im znaleźć czas miedzy zajęciami ze studentami, średnio raz na dwa tygodnie. W Oxfordzie dwa razy w tygodniu spotykał się z 20 osobami pracującymi nad różnymi aspektami badanego tematu. W Gdańsku wiele czasu zajmują naukowcom również prace techniczne. Żeby przygotować tzw. czyste laboratorium do właściwej pracy uczony musi czasami spędzić cały dzień przed eksperymentem na myciu i autoklawowaniu sprzętu. W Chicago trzy osoby zajmowały się jedynie tym, aby to laboratorium było przez całą dobę gotowe do pracy dla niego.

"Szczęśliwie na swojej drodze w Polsce napotkałem dużą grupę ludzi, którzy w różny sposób mi pomagają. I to jest różnica +na plus+ w naszym kraju. Mamy ogromną grupę ludzi, od portiera do profesora, którzy pomimo braków wszelakich chcą coś robić, albo chociaż pomagać coś robić innym. Są też tacy, którzy przeszkadzają, ale tacy są wszędzie " - porównuje naukowiec.

Dodaje, że największym zagrożeniem dla reformy nauki będzie sytuacja, w której znacząco wyższe nakłady przeznaczane na badania zostaną "przejedzone" i nie przełożą się na wymierne sukcesy. Dlatego proponuje stworzenie jasnego systemu przyznawania środków i weryfikacji efektów.

"Tu kłania się +polskie piekiełko+. Pieniądze nie mogą trafiać do kogoś, tylko dlatego, że piastuje ważną funkcję albo zna kogoś, kto taką funkcję piastuje. Niestety także w świecie nauki za tytułami i funkcjami czasami kryją się ludzie, którzy z nauką maja już niewiele wspólnego. Nie jesteśmy osamotnieni w nie do końca obiektywnych wyborach, takie problemy ma cała Europa. Polscy naukowcy gorzko przekonują się o tym przy okazji Europejskiego 7. Programu Ramowego. Moim zdaniem skandalem jest proporcja grantów przyznawana niektórym krajom kosztem innych w tych konkursach" - punktuje w podsumowaniu.

PAP - Nauka w Polsce